تعریف رصدخانه‌ی شهری و انواع آن
از نظر مرکز اسکان سازمان ملل متحد (UN HABITAT) ، رصدخانه‌ی شهری، شبکه‌ای از سازمان‌ها و ارگانهایی است که مسوولیت تهیه، تحلیل، تجزیه و انتشار اطلاعات با استفاده از مجموعه شاخصهای تعریف شده را دارند و در عین حال منعکس‌کننده‌ی اولویت‌های پیشرفت و توسعه پایدار هستند. منابع اطلاعاتی گردآوری شده به وسیله‌ی شبکه‌های محلی برای پشتیبانی از تصمیم‌گیری‌ها و شکل‌گیری سیاستهای تاثیرگذار بهره‌برداری می‌شوند. بنابراین رصدخانه‌ی شهری، نقطه‌ی کانونی نظارت شهری در مقیاس شهری یا ملی است.
مرکز اسکان سازمان ملل متحد در ادامه‌ی تعریف رصدخانه‌های شهری محلی می‌افزاید: رصدخانه‌ها بیشتر در یک بخش از شهر و در یک نهاد مدیریتی جای داده می‌شوند. در رصدخانه‌های شهری با هماهنگی سازمان‌ها و نهادهای غیردولتی و دانشگاه‌ها اطلاعاتی درباره عملکرد شهر، شاخصهای کلیدی آن و دیگر موضوعات مرتبط با تصمیم‌گیری‌های شهری و نظارت جهانی، تهیه، تولید، مدیریت و تحلیل می‌شود. در واقع رصدخانه‌های شهری، جمع‌آوری اطلاعات در سطح یک شهر را بر عهده دارند و از نتایج به دست آمده برای سیاست‌گذاری‌هایی بر پایه‌ی این شواهد بهره می‌گیرند.
مرکز اسکان ملل متحد سه سطح متفاوت از رصدخانه شهری را در دستور کار خود قرار داده است:
سطح اول- رصدخانه‌های شهری محلی که در محدوده‌ی یک شهر ایجاد شده و با ایجاد بسترهای اطلاعاتی مورد نیاز مدیران شهری در آن شهر، امکان تصمیم‌سازی مبتنی بر اطلاعات و همچنین هم‌افزایی دانشی در محدوده‌ی کلیه پارامترهای تاثیرگذار شهر را برای همه ذی‌نفعان مهیا می‌کنند. رصدخانه‌هایی نظیر رصدخانه‌ی شهری ونکور و مونترال در کشور کانادا، رصدخانه‌ی شهری ریو دوژانیرو در برزیل، رصدخانه‌ی شهری جده در کشور عربستان و... که در محدوده‌ی یک شهر فعالیت می‌کنند در این سطح هستند.
سطح دوم- رصدخانه‌های ملی که در محدوده‌ی یک کشور و با ارایه‌ی اطلاعات و رصد وضعیت کلیه شهرهای یک کشور فعالیت می‌کنند، از این دست هستند. برای مثال درکشور ژاپن، کشور هند و کشورهای منطقه‌ی شمال اروپا، رصدخانه‌های شهری ملی، وظیفه‌ی ارایه‌ی اطلاعات در سطح کلیه‌ی شهرهای کشور را به عهده دارند.
سطح سوم- رصدخانه‌های منطقه‌ای که در محدوده‌ی چند کشور یا یک منطقه از جهان فعالیت می‌کنند و وضعیت شهرهای عضو را رصد می‌نمایند. از مهمترین آنها می‌توان مرکز آمار اتحادیه‌ی اروپا، مرکز توسعه شهری آمریکای شمالی، مرکز توسعه‌ی شهری عرب و همچنین سازمانهای اقتصادی و سیاسی منطقه‌ای نظیر بانک توسعه‌ی آسیایی، بانک تجارت جهانی و اتحادیه‌ی کشورهای آسیای جنوب شرقی را نام برد.
رصدخانه‌ی شهری تهران از این جنبه یک رصدخانه‌ی محلی تلقی می‌شود.
تاریخچه‌ی ساخت رصدخانه شهری در جهان
طبق برآوردهای سازمان ملل، ظرف 41 سال آینده جمعیت شهرها بیش از 71 درصد جمعیت جهان را در خود جای خواهد داد. این پیش‌بینی باعث افزایش اهمیت و توجه به شهرها در سازمان اسکان بشر (UN HABITAT) براساس ماموریت‌های محوله به آن نهاد بین‌المللی شده است. بر این اساس به صورت سالانه طیف وسیعی از اطلاعات از سمت نهادهای بومی و بین‌المللی برای ارزیابی و رتبه‌بندی شهرهای مختلف جهان گردآوری می‌گردد. اما هنگامی که سازمانهای بین‌المللی از اطلاعات جمع‌آوری شده برای تهیه‌ی گزارش‌های خود در خصوص ساکنین شهرها و وضعیت شهرها در سراسر جهان استفاده می‌کنند، به اطلاعاتی رجوع می‌گردد که به وسیله‌ی مدیران شهری از طریق راه‌های معمول مانند بررسی‌های دوره‌ای، اطلاعات آماری و دیگر ساز و کارهای تهیه گزارشات استخراج شده‌اند. اطلاعات دقیق و به‌روز به دلیل نبود ساز و کاری مشخص، همواره با مشکلاتی برای تهیه و ارایه مواجه است. به ویژه آن‌که این اطلاعات معمولا در مورد شهرها و نواحی هم‌جوار شهرها وجود ندارد. از سوی دیگر نبود شاخصهای کافی و کارامد برای نشان دادن وضعیت شهرها در ابعاد گوناگون، به منظور تصمیم‌گیری بهینه از دغدغه‌های مهم مدیران شهری است. در این راستا، سازمان اسکان بشر به منظور یافتن یک راه حل خلاقانه در خصوص بحران اطلاعاتی شهرها، رصدخانه جهانی را در سال 1977 پایه‌گذاری کرد. رصدخانه شهری جهانی با هدف ایجاد و توسعه سیستم جمع‌آوری اطلاعات شهری، مشارکت با مقامات رسمی محلی و ملی را در چند کشور آغاز کرد تا از نظر جهانی نیز با اطلاعات موجود دیگران در ارتباط باشد. چشم‌انداز این رصدخانه اطلاعات بهتر برای شهرهای بهتر تعریف شده است. رصدخانه شهری جهانی (Global UrbanObservatory) اطلاعات شهرها را جمع‌آوری کرده و پایگاه داده‌ای از آمارها و شاخصهای شهری را به صورت قابل درک و ملموس در یک مکان ارایه می‌دهد.